موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

این سوره با نام‌هایی چون «کَوْثَر»، «إِنَّا اَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَر»، و «سُورَةُ النَّحْر» نام‌گذاری شده است. دو نام اول برگرفته از آیة اول سوره و اسم سوم به مناسبت لفظ «وَ انحر» در آیه‎ی دوم است.

مشهور بین علما تفسیر و علوم قرآن، مکی بودن این سوره است، ولى در احتمالی ضعیعف مدنى بودن آن ادعا شده است. این احتمال از سوی خفاجی نیز داده ‌شده است که این سوره یک بار در مکه و بار دیگر در مدینه نازل شده باشد،[1] ریشه این ادعاها برگرفته از روایتی منقول از انس بن مالک است که پیامبر اکرم6 در مدینه بعد از چرتی که بر ایشان عارض شد، با شادابی از این حالت خارج شده و فرمودند: درباره‎ی من سوره‎ای نازل شد و شروع به تلاوت سوره کوثر کردند[2]. این روایت در حالی است که  با روایات بسیار زیاد درباره‎ی مکی بودن سوره معارض است، و فضای سوره و توهین و آزارهای قوم پیامبر6 و درگیری‎هایی که محتوای سوره به آن اشاره دارد، کاملا مکی بودن سوره را تأیید می‎کند. افزون آن‎که روایت انس می تواند اشاره به نوعی تکرار از جنس بشارت باشد. موارد زیادی از آیات می‎تواند در شرائط دیگری برای تأیید و بشارت از زبان جبرئیل7 تکرار شود، نظیر تکرار و یادآوری آیات، اشعار، ضرب المثل‎ها در مقام استشهاد. در منابع شیعی. نیز به نقل از امام حسن7 درباره‎ی خواب پیامبر6 و اینکه ایشان در این خواب مشاهده کردند که بنی‎امیه بر منبر وی بالا می روند، از نزول سوره کوثر برای دلداری و بشارت به وی یاد کرده است[3]. این نوع روایات، نزول تأییدی است نه نزول قرآنیِ ابتدایی. به هر حال محتوای سوره و روایاتى که در شأن نزول این سوره واردشده، قول مشهور بر مکی بودن سوره را تأیید می‌کند.

مهم آن‎که، سوره‎ی کوثر در تمام روایات مذکور درجدول‌های مسند و ترکیبی و غالب جداول غیرمسند، مکی و در رتبه‎ی پانزدهم، پس از سوره‎ی عادیات و قبل از سوره‎ی تکاثر قرار داده ‌شده است. تنها در جدول زهری به دلیل جابه­جایی سوره‎ی عصر و عادیات، این سوره پس از عصر و قبل از تکاثر قرارگرفته است.

سوره‎ی کوثر در ترتیب مصحف رسمی در جزء سی‌ام قرآن، ردیف صد و هشتم بعد از سوره‎ی ماعون و قبل از سوره‎ی کافرون واقع است و سه آیه دارد.

مقصود سوره

بشارت پیامبراکرم9 به اعطای خیر فراوان و ترغیب وی به عبادت شاکرانه.

محتوای سوره

این سوره پس از بشارت به خیر فراوانی که به حضرت9 عطا شده است، او را به شکرگزاری فرمان می‌دهد، آن‌گاه وعده می‌دهد که از زخم زبان زننده‎ی به او6، نسلی باقی نمی‌ماند.

ارتباط سوره

در سوره عادیات انسان‎ها را درباره‎ی ناسپاسی از پروردگار هشدار داد، و به اشاره فرمود که علاقه‎ی آن‎ها به تحصیل خیر، بیشتر در گِرو سپاس‎گزاری است. در این سوره، به پیامبر6 که الگوی سپاس‎گزاران است، راه سپاس‎گزاری درباره‎ی نعمت‎های ویژه را توصیه می‎کند. همین امر تعلیمی برای دیگران است تا طریق سپاس‎گزاری را فراگیرند.

شأن نزول

در سبب نزول این سوره مى‌خوانیم: عاص­بن­وائل، یا یکی دیگر [f1] از سران مشرکان، پیغمبر اکرم9 را هنگام خروج از مسجدالحرام دید و مدتى با حضرت9 سخن گفت، گروهى از سران قریش در مسجد نشسته بودند و این منظره را از دور دیدند. هنگامى که عاص وارد مسجد شد، به او گفتند: با که صحبت مى‌کردى؟ گفت: با این مرد ابتر! علت انتخاب این تعبیر از سوی او، آن بود که عبد اللَّه (یا ابراهیم)[f2] ، پسر پیغمبر اکرم9 از دنیا رفته بود و عرب کسى را که پسر نداشت، ابتر (بی‌دنباله و فرزند) مى‌نامید. ازاین‌رو قریش بعد از فوت پسر پیغمبر9 این نام را براى او برگزیده بود. در این هنگام سوره‎ی کوثر نازل شد [4] و پیغمبر اکرم9 را به نعمت­هاى بسیار و کوثر بشارت داد و دشمنان او را ابتر خواند[f3] .

طبق سنت قریش فرزند پسر اهمیت فوق­العاده‌اى داشت، و تداوم‌بخش برنامه‌هاى پدر شمرده می­شد. آن‌ها پس از این ماجرا گمان مى‌کردند با رحلت پیامبر اکرم9، برنامه‎هایش به خاطر نداشتن فرزند ذکور، تعطیل خواهد شد و از این جهت خوشحال بودند. قرآن مجید نازل شد و به طرز اعجازآمیزى در این سوره به آن‌ها پاسخ گفت و خبر داد که دشمنان حضرتش9 ابتر خواهند بود و برنامة اسلام و قرآن هرگز قطع نخواهد شد. بشارتى که در این سوره داده شده، از یک سو ضربه‌اى بر امیدهاى دشمنان اسلام و از سوى دیگر تسلى خاطرى به رسول الله9 بود، که بعد از شنیدن این لقب زشت و توطئة دشمنان، قلب پاکش غمگین و مکدر شده بود.

نکته: زمان نزول سوره

چنان‌چه سوره‎ی کوثر به منظور بیان بشارت به حضرت محمد9 مبنی بر تولد حضرت زهرا3 نازل شده باشد، زمان نزول این سوره نزدیک به زمان تولد آن بانوی گرامی خواهد بود. دربارة میلاد حضرت زهرا3 نقل‌های گوناگونی وجود دارد:

1. ابوالفرج در کتاب مقاتل الطالبیین، تولد حضرت فاطمه3 را قبل از نبوت دانسته است.

2. کفعمی در مصباح، سال دوم بعثت را ذکر می‌کند و می‌گوید: برخی پنج سال پس از بعثت را گفته­اند. در اقبال­الاعمال به نقل از شیخ مفید و در کتاب حدائق­الریاض نیز سال دوم بعثت معین شده است، چنان‌که از بعض اهل­سنت از سلیمان‌ هاشمی از پدرش به نقل از جدش آورده است که حضرت زهرا3 در چهل و یکمین سال از عمر پدرش6 متولد شد.

3. مرحوم مجلسی; در بحارالأنوار از جابر­بن­‌عبدالله نقل می‌کند که این بانو پنج سال بعد از نبوت و سه سال بعد از اسراء، در بیستم جمادی متولد شد و هشت سال با پدرش در مکه بود. همین مطلب در کشف الغمه، روضة الواعظین و کافی نیز آمده است.

بنابراین اگر سورة کوثر در مقام تسلیت به پیامبر9 مبنی بر مرگ فرزندش عبدالله (یا ابراهیم) و شادباش میلاد حضرت زهرا3 نازل شده باشد، بر اساس نقل دوم، در سال دوم بعثت و بنا بر نقل سوم در سال پنجم بعثت نازل شده است.

این احتمال نیز بعید نیست که اگر سال به نبوت رسیدن پیامبر9 را سه سال پیش از رسالت او بدانیم، می‌توان میان این دو قول جمع کرد؛ با این توضیح که مراد از پنج سال را سال‎های نبوت دانست، در صورتی که مراد از دو سال بعد از رسالت را سال‌های اختصاص رسالت به آن حضرت9 شمرد و قول به نزول سورة کوثر در سال دوم بعثت را تقویت کرد.

فضیلت سوره                       

در فضیلت سوره کوثر از ائمه اطهار روایاتی نقل شده است؛ از جمله از ابوبصیر به نقل از  امام صادق 7 روایت شده که: «مَن قَرَأَ إِنَّا أَعطَینَاکَ الکَوثَر فِی فَرَائِضِهِ وَ نَوَافِلِهِ سَقَاهُ اللهُ یَومَ القِیَامَةِ مِنَ الکَوثَرِ وَ کَانَ مُحَدِّثَةً عِندَ مُحَمَّدٍ 6؛ کسی که این سوره را در نمازهای واجب و مستحبش بخواند، خدا وی را از کوثر می‎نوشاند و هم سخن با پیامبر اکرم 6 می‎شود.»[5] این روایت به اثر تربیتی تلاوت سوره توجه داده است. نماز میثاق نامه بندگی است کسی که در نمازش این سوره را بخواند، بنده‎ای است که خود را ملتزم به رعایت میثاق‎های خدا با خود می‎داند. از جمله میثاق‎ها، میثاق سپاس‎گزاری است. تلاوت سوره، انسان را به سمت دیدن دست خدا در نعمت‎های دریافتی به خود سوق می‎دهد. شکر موجب فزونی نعمت‎ها بر وی خواهد شد که باطنش آشامیدن از کوثر در رستاخیز است. از جهت آن‎که این سوره خطاب به رسول اکرم6 است، خواننده این سوره پس از پیدا کردن روحیه سپاس‎گزاری نعمت‎ها، هم‎افق با آن حضرت شده، از این رو در رستاخیز هم‎سخن با وی خواهد شد.